Precies honderd zomers terug maakte regisseur Richard Oswald Anders als die Andern, de eerste bioscoopfilm waarin homoseksuele liefde een prominente rol had.
Deze zomer gaat alle aandacht in de LHBTQ-gemeenschap uit naar de herdenking van 50 jaar Stonewall-rellen: de politie-inval in de New Yorkse gaybar en de enorme boost die de woede hierover gaf aan de LHBTQ-beweging. Niet meer dan logisch, want het belang van Stonewall voor de emancipatie van onze gemeenschap is enorm geweest.
Maar door de massale aandacht voor deze mijlpaal sneeuwt een andere bijzonder jubileum helaas helemaal onder. Het is deze zomer namelijk precies honderd jaar geleden dat de eerste bioscoopfilm uitkwam waarin homoseksualiteit een belangrijke rol speelde. Het gaat om de Duitse film Anders als die Andern (‘Anders dan de rest’). Stonewall is inmiddels ook buiten de homowereld een bekend begrip, maar deze film kent bijna niemand. Hoog tijd om daar verandering in te brengen.
Strijdbare film
De Eerste Wereldoorlog was in 1919 nog maar net voorbij, en de roaring twenties moesten nog beginnen. Berlijn stond op het punt de meest vrijgevochten stad van Europa te worden. En ook de Duitse film was in die tijd zeer populair. Films waren nog in zwart-wit en zonder geluid en waren razend populair en in 1919 was er nog geen filmkeuring en -censuur in Duitsland. Je kon dus maken wat je wilde en alles overal en aan iedereen vertonen.
Dat deed ook de Duitse filmmaker Richard Oswald. Hij maakte eerder al geëngageerde films over controversiële onderwerpen als prostitutie, abortus en verkrachting. Maar in 1919 kwam voor hem het ideale moment om ook een strijdbare film te maken over homoseksualiteit en om een mooie liefde tussen twee mannen aan een groot bioscooppubliek te laten zien.
In dat jaar opende homoseksuele vrijdenker Magnus Hirschfeld in Berlijn het Instituut voor Seksuele Wetenschappen. Wat nu heel gewoon klinkt, was voor die tijd volstrekt uniek en nog nooit eerder gedaan. Hirschfeld was een man met een missie. En met film kon hij een nog groter publiek bereiken dan met een instituut. Zeker in de jaren tussen de twee wereldoorlogen gingen elke week miljoenen Duitsers naar de bioscoop voor hun portie ontspanning.
Paragraaf 175
Oswald en Hirschfeld waren beiden fel tegen een wet die bekend stond als ‘Paragraaf 175′. Deze wet uit 1871 maakte homoseksueel gedrag tussen mannen strafbaar. De nazi’s gebruikten dezelfde wet jaren later om homo’s te vervolgen en om te brengen in concentratiekampen. Een bizar feit is trouwens dat ‘Paragraaf 175’ pas in 1994 officieel werd geschrapt.
Regisseur Richard Oswald zocht al langer naar een manier om iets te doen met zijn woede en frustratie over deze antihomowet. Hij vond Magnus Hirschfeld al snel aan zijn kant. Hirschfeld schreef uiteindelijk niet alleen mee aan het verhaal van Anders als die Andern, hij was ook zelf in de film te zien. Niet als filmpersonage, maar als zichzelf. In een rechtbankscène hield hij een gepassioneerd betoog voor het opheffen van ‘Paragraaf 175’.
‘Anders als die Andern’ was de eerste film die duidelijk stelling nam tegen homodiscriminatie.
De film gaat over een succesvolle vioolspeler, Paul Körner, die in het geheim – het was immers strafbaar – een relatie krijgt met een van zijn mannelijke studenten. Hij wordt gechanteerd door een man die dreigt de relatie naar buiten te brengen als hij geen flinke som geld krijgt. Er volgt een rechtszaak, waarbij de rechter tegen de verwachting in sympathie heeft voor de gechanteerde vioolspeler, al blijft de homoseksuele relatie gewoon strafbaar, ondanks de activistische toespraak van Hirschfeld. Als tijdens de rechtszaak de relatie van de vioolspeler toch naar buiten komt, wordt hij door iedereen als een melaatse behandeld. Uiteindelijk pleegt hij zelfmoord. De film eindigt met een shot van een Duits wetboek, opengeslagen op de pagina waar ‘Paragraaf 175’ staat. Vervolgens streept een hand met flinke halen deze wetstekst door.
Dubieuze eer
Anders als die Andern was niet alleen de eerste film die duidelijk stelling nam tegen homodiscriminatie, maar ook de eerste film die op een positieve manier de liefde tussen twee mannen liet zien. De film draaide in het begin met enig succes in de bioscoop, maar al kort na de release kwam er een storm aan protest los, vooral uit conservatieve, katholieke en antisemitische hoek (zowel Hirschfeld als Oswald waren namelijk ook Joods). Veel vertoningen werden verstoord door tegenstanders van de film.
Later werden door de nazi’s alle kopieën van de film vernietigd.
Het rumoer werd zo groot, dat er vanuit bepaalde politieke partijen flink werd aangedrongen op filmkeuring en uiteindelijk -censuur. Nog geen jaar na de première van de volgens velen verderfelijke film werd in Berlijn een overheidsorgaan opgericht dat met strenge censuur voortaan zou voorkomen dat dit soort films nog in de bioscoop zouden komen. Het was dan ook niet toevallig dat Anders als die Andern de dubieuze eer had de eerste film te zijn die eind 1920 werd beoordeeld, met een onmiddellijk vertoningsverbod als gevolg. De film mocht alleen nog maar door dokters worden bekeken in het kader van het bestuderen van ‘medische afwijkingen’. Later werden door de nazi’s alle kopieën van de film vernietigd. Een paar jaar geleden is er op basis van teruggevonden fragmenten een reconstructie van de film gemaakt, maar nog steeds mist er ongeveer een derde van de film.
Regisseur Richard Oswald stierf in 1963 op 82-jarige leeftijd in Düsseldorf. Hij heeft de herwaardering van zijn geruchtmakende film uit 1919 niet meer mogen meemaken. Ook de opheffing van ‘Paragraaf 175’, waar het allemaal om te doen was geweest, vond pas decennia na zijn dood plaats. Het minste wat ik nu kan doen is hem op deze plek een klein eerbetoon geven, naar aanleiding van een film die honderd jaar geleden zijn tijd ver vooruit was.