Een cynicus zou zeggen dat kindermisbruik net zo bij de Rooms-Katholieke kerk hoort als de biecht of de heilige sacramenten. Sterker: als je kijkt hoeveel beerputten er de afgelopen jaren zijn opengetrokken en hoeveel misbruikschandalen er recent aan het licht zijn gekomen, zou je eerder verbijsterd of woedend moeten zijn dan cynisch. Zo zijn in de Amerikaanse staat Texas duizend kinderen misbruikt door een grote groep geestelijken en vergrepen Roomse kerkvaders in Polen zich aan bijna vierhonderd kinderen. Ook in Nederland gaat het om meer dan duizend slachtoffers. En dan zit in oer-katholieke landen als Italië en Spanje de deksel nog stevig op de doofpot en wordt er door de kerkelijke leiders nog veel verzwegen en weggestopt. Niet voor niets noemt advocaat Jan Boone, die een zaak tegen de kerk in Nederland heeft aangespannen, de Rooms-Katholieke Kerk ‘een criminele organisatie die de aanpak van seksueel misbruik van kinderen blokkeert’.
De Franse regisseur François Ozon, bekend van films als Dans la Maison en 8 Femmes, dook voor zijn nieuwste film Grâce à Dieu in één van de grootste misbruikschandalen tot nu toe in Frankrijk. Priester Bernard Preynat kon in de jaren ’70 en ’80 in het bisdom van Lyon ongestoord zijn seksuele driften botvieren op tientallen minderjarige jongens. Aartsbisschop Philippe Barbarin, de hoogste in rang van de Franse Rooms-Katholieke kerk, wist hiervan maar hield het jarenlang stil. Hij werd hiervoor vorige maand tot een half jaar celstraf veroordeeld. Het proces tegen Preynat wordt later dit jaar gevoerd.
Films die nog zo dicht op de actualiteit zitten, lopen al snel het risico om al snel achterhaald aan te voelen door nieuwe feiten en ontwikkelingen. Zo eindigt Grâce à Dieu, die begin dit jaar in op het filmfestival van Berlijn in wereldpremière ging, met een tekst vlak voor de aftiteling waar de recente celstraf voor Barbarin wordt genoemd. Maar ondanks deze actuele ingreep voelt Grâce à Dieu nergens gedateerd aan. Het gaat Ozon dan ook niet om een precieze reconstructie van het jarenlange misbruik en de recente strafzaken. Ozon is ook niet geïnteresseerd in het neerzetten van de kerk als de duivel. En verder wil hij de slachtoffers niet laten zien als een groep mensen die je allemaal over één kam kunt scheren. Nee, Grâce à Dieu is vooral een psychologisch portret van een aantal slachtoffers en hun persoonlijke verwerking van het leed dat hen is aangedaan.
Ozon heeft hiervoor een slimme constructie toegepast. Hij begint zijn film in 2014, jaren na het misbruik door priester Preynat. De jonge misdienaren zijn inmiddels volwassen mannen geworden. Maar in plaats van zich te concentreren op één persoon met wie we ons kunnen identificeren, verschuift Ozon met flinke hink-stap-sprongen de focus van de film door telkens in te zoomen op een ander slachtoffer. Door de vertelstructuur worden ze zo als ketting aan elkaar geregen. Zo slaat Ozon meerdere vliegen in één klap: niet alleen wordt zo duidelijk dat het misbruik een grote groep mannen aangaat, maar ook zie je zo goed hoe ieder slachtoffer op zijn eigen manier met het misbruik probeert om te gaan. Ook de dynamiek tussen de slachtoffers zelf, die zich na een tijd verenigen in de actiegroep La Parole Libérée, ontstijgt de film de standaard ‘misbruikfilm’. Want waarom zou deze groep een amorfe massa zijn? Waar de één de pijn juist wegstopt, staat de ander meteen op de barricaden. Ozon maakt op fascinerende wijze duidelijk hoe de slachtoffers meer zijn dan alleen het product van het misbruik, en hoe ze samen met elkaar hun leven weer een goede eigen richting op kunnen sturen.
Ozon maakt op fascinerende wijze duidelijk hoe de slachtoffers meer zijn dan alleen het product van het misbruik
Omdat hij zich op feiten baseerde en priester Bernard Preynat onder zijn echte naam opvoert, moest elke dialoog en elk feit honderd procent kloppen, om zo niet van sensatiezucht of het verdraaien van zaken beschuldigd te kunnen worden. Zowel Barbarin als Preynat hebben geprobeerd om de release van de film in Frankrijk door de rechter te laten verbieden. Tevergeefs, de film is er gewoon te zien en heeft de aandacht voor de zaak alleen maar groter gemaakt.
Wat vorm en voorbereiding betreft is Grâce à Dieu een bijzondere film in het oeuvre van Ozon. Maar als je kijkt naar de psychologische aanpak die hij gebruikt, dan ligt de film helemaal in lijn met zijn eerdere werk. Je zou het de psychologie van de samenleving kunnen noemen. De kerk kan alleen zo machtig zijn als de maatschappij dat toelaat. In een subplotje gaat Ozon dan ook in op de verwevenheid tussen kerk, media, politiek en gelovige burgers. Maar net als je denkt dat dit een fucked-up complot is, laat Ozon zien wat de kracht kan zijn van een groep totaal verschillende mensen die elkaar vinden in een gezamenlijk doel: het breken van de macht van instituties, om hiermee hun eigen onmacht uit de weg te ruimen. Grâce à Dieu: met dank aan God.
Grâce à Dieu draait vanaf 4 april in de Nederlandse bioscopen.
Verschenen in HP/De Tijd: https://www.hpdetijd.nl/2019-04-04/de-zoveelste-misbruikfilm/