“Na alle leugens is dit het echte verhaal.” Met deze geloof-me-op-mijn-blauwe-ogen-zin eindigt de vier uur durende en veelbesproken documentaire Leaving Neverland, die de VPRO aanstaande vrijdag aan één stuk uitzendt.
De uitspraak komt van Wade Robson en James Safechuck, twee mannen die beweren in hun jonge jaren stelselmatig en gedurende lange tijd door ‘King of Pop’ Michael Jackson seksueel te zijn misbruikt. En hun missie om Jackson met terugwerkende kracht als een demonische figuur af te schilderen, lijkt geslaagd. Journalisten die de film hebben gezien, gaan massaal voor de bijl voor het misbruikverhaal dat de twee mannen door de Britse filmmaker Dan Reed lieten vastleggen. De kritische houding waar de journalistiek zich normaal gesproken op voorstaat, lijkt voor deze documentaire even opzij geschoven te zijn.
Met Leaving Neverland blijkt opnieuw hoe invloedrijk een documentaire kan zijn in het maken of breken van een carrière. Zo kan de zanger R. Kelly na de recente docuserie Surviving R. Kelly een nieuwe plaat of tournee waarschijnlijk wel vergeten. Ook deze serie gaat over het vermeende seksueel misbruik door een wereldster. En ook in deze zaak ligt nog geen veroordeling door een rechter. Dat neemt niet weg dat in de ogen van veel media R. Kelly al schuldig is. Zo schreef een muziekjournalist van de NOS over de R. Kelly-documentaire: “Surviving R. Kelly heeft opnieuw de discussie doen oplaaien of je kunst los kunt zien van diens maker. Waar trek je de grens? Nou, bij mannen die het met kleine meisjes doen en daar vervolgens als verkapte trofee liedjes over schrijven. Zo ingewikkeld is het toch allemaal niet? (…) Ik weet dat je normaal gesproken onschuldig bent totdat het tegendeel is bewezen, maar mijn God…” Kindermisbruik is nooit goed te praten, maar een veroordeling vanuit de onderbuik is dat evenmin.
Ditzelfde sentiment hangt nu rond Michael Jackson, waarbij dj’s zich nu openlijk afvragen of de muziek van Michael Jackson nog wel gedraaid kan worden. In deze tijd verwachten we van kunstenaars en filmmakers blijkbaar niets minder dan onbesproken gedrag, zeker als het om seksuele moraal gaat. Zo zou Hollywood het liefst de filmografie van Kevin Spacey in de afvalcontainer gooien – de rechtszaak over zijn vermeende seksuele intimidatie loopt nog steeds – en ook Woody Allen wordt nu nog altijd afgerekend op de aanhoudende beschuldigingen van zijn pleegdochter over seksueel misbruik in 1992. Zijn recente project voor Amazon Prime werd op het laatste moment door de Amerikaanse streamingdienst vanwege deze terugkomende insinuaties geannuleerd.
Terug naar Leaving Neverland. Regisseur Dan Reed maakte een paar jaar geleden al de documentaire The Paedophile Hunter. Het is dat Michael Jackson in 2009 overleed, anders zou deze titel zomaar die van zijn nieuwste film kunnen zijn geweest. Reed laat in geen enkel interview na te melden dat het vooral geen film over Jackson is geworden, maar enkel om de twee mannen en hun traumaverwerking draait. Deze stelling is na vier uur kijken echter moeilijk te verdedigen. Het feit dat ze niet zomaar iemand aanklagen, maar één van de meest iconische popsterren uit de geschiedenis, betekent al dat deze documentaire niet zou zijn gemaakt als het om de buurman om de hoek zou gaan die zijn handen niet thuis had kunnen houden. Het is juist het thema van een ‘larger than life’ popster, die zelf heeft gezegd het volstrekt normaal te vinden om met kinderen het bed te delen, dat de documentaire boven een standaardverhaal over persoonlijk leed tilt. De twee mannen zijn straks weer vergeten, de naam van Jackson zal voor lange tijd besmeurd zijn. Of dat nu terecht is of niet, dat doet er niet toe. Sentiment overheerst de feiten.
En al zou regisseur Reed Wade en James als uitgangspunt hebben gebruikt, dan is het inkijkje dat we in hun ziel krijgen bijzonder beperkt. De framing door de filmmaker is daarvoor te sterk. Als één van de mannen het over zijn intense contact met Michael heeft, zegt hij: “Ik ging er als fan heen, maar ik kwam als vriend terug.” Waarop Reed – bijna corrigerend aanvult: ‘En als liefdespartner.”
Om dit frame is niet heen te komen. Als kijker vraag je je voortdurend af wat de motivatie van hem is om deze film op deze manier te maken. Het feit dat de mannen soms schuchter zeggen ook van bepaalde seksuele handelingen genoten te hebben (“Michael Jackson heeft mij leren masturberen, en dat was niet onprettig”) gaat er bij Reed niet in. Er zit duidelijk een Amerikaanse moraal in de film, over de onschuld van het aseksuele kind.
Dit wil niet zeggen dat de misbruikverhalen waar Wade en James mee komen, niet serieus genomen moeten worden. Een zin als: “Hij hielp me in mijn carrière, maar hij misbruikte me voor mijn leven” komt hard binnen. Maar te bewijzen is het niet. Bovendien kom je dan in een wespennest van niet controleerbare meningen en verhalen terecht. Voor je het weet wordt deze film niet als een artistiek product gezien (wat het zeker is, anders draaide het niet op een gerenommeerd Amerikaans filmfestival als Sundance) maar als hulpvideo voor een slachtofferverwerkingstherapie. En de manier waarop de VPRO het op 8 maart gaat behandelen, doet dat laatste al vermoeden. Een paar keer komt er een telefoonnummer van slachtofferhulp in beeld en zowel voor als na de uitzending is er een live studioprogramma met Janine Abbring om het onder andere over kindermisbruik te hebben. Uiteraard een belangrijk onderwerp, maar dat reduceert de filmmaker en zijn creatieve product tot een verlengstuk van de hulpverlening. Het is maar de vraag of Reed daar blij mee moet zijn.
De kracht van Leaving Neverland zit hem niet in de persoonlijke trauma’s van James en Wade. Je komt immers nooit uit dit welles-nietesspelletje over wat er wel of niet is gebeurd, nog los van de relevantie ervan. Nee, Leaving Neverland past in een bredere ontwikkeling van de massamedia. Waar vroeger bepaalde zaken door tabloids en entertainment tv-programma’s werden aangezwengeld, is het nu aan documentaires om de publieke opinie te beïnvloeden. Kijk naar de nieuwe rechtszaak die kwam naar aanleiding van Making A Murderer, of het minder knuffelige beeld van de Indiase goeroe Baghwan in Wild Wild Country.
Maar waar de journalistiek het publiek tegenwoordig bewust wil maken van nepnieuws en framing, loopt zij zelf met open ogen in het frame van Leaving Neverland. Een Russische internettrol kan hier nog een puntje aan zuigen.
Verschenen in HP/De Tijd: https://www.hpdetijd.nl/2019-03-04/leaving-neverland-een-persoonlijk-verhaal-gereduceerd-tot-hulpverlening/